- सुवास खनाल / पहिलो पल्ट पहिलो कक्षामा नै फेल भएको थिएँ । अर्थात् कक्षा १ मा अक्षर लेख्न नजानेर अनुत्तीर्ण भएको विद्यार्थी हुँ म ।

मकवानपुरको छतिवन स्थित कर्म प्राप्ति निमावि (हालको मावि) मा प्राथमिक विद्यालयको पढाई सुरु गर्नु अघि छतिवनकै महेन्द्र माविमा कक्षा एकमा भर्ना भइसकेको थिएँ । कक्षा एकको नेपालीको लिखित परीक्षा थियो । प्रश्न थियो चौरमा ब्लाकबोर्डमा ‘क’ लेख्नु पर्ने । मलाई ‘क’ लेख्न आएन । त्यस पछि म फेल भएँ ।

महेन्द्र माविमा कक्षा एक भरिको मेरो प्रगति बुवाले घरमा सिलोटमा सिकाउनु भएको क...ख... बिर्सिनु नै थियो । अब म श्री कर्म प्राप्ति प्राविको कक्षा एक को विद्यार्थी भएको थिएँ ।

कक्षा एक देखि तीन कक्षा सम्मका विषयहरु उत्ति साह्रो सम्झनामा आउँदैनन् । त्यस पछिका रमाइला दिनहरु सम्झनाका कुनाहरुमा सुरक्षित छन् । अब म कर्म प्राप्ति प्राविको विद्यार्थी भएको थिएँ  । नयाँ स्कुल भर्ना हुनुको दुई कारण थियो, पहिलो, म महेन्द्र माविमा कक्षा एकमा अनुत्तीर्ण भइसकेको थिएँ । दोस्रो कर्मचुलीको विद्यालय जाँदा खोला तर्नु पर्दैनथ्यो र बर्खामासको सम्भावित जोखिम वहन गर्नु पर्दैनथ्यो ।

कर्मचुलीको पढाइ पनि निकै रमाइलो सित बित्यो । साना कक्षाहरुमा पढ्दा केही झगडा गर्ने बाहेक अन्य अर्थमा जोखिमपूर्ण काम गरेको खास थाहा छैन । कहिलेकाहीँ साथीहरुले केही कारणहरुले पिट्थे । म प्रायश: पिटाइ खानेमा नै पर्थेँ । किनकी पिट्ने खास आँट पुग्दैनथ्यो । तर एकपटक भने दीपेश र दीपक देवकोटा दाजुभाइसँग जुधेको घटना भने याद छ । उनीहरुलाई चाहीँ मैले जुधेर पराजित गरेको थिएँ । एकजनालाई ठेलेर नहरमा हालिदिए पछि अर्को त टाप कसिसकेछन् । तर पछि दिपेश नै मेरो मिल्ने साथी भए । हाल अलिक कम भेटघाट हुन्छ । म प्रायः पिटाइ खाएर घर आएको बेला ममीले यो कुरा थाहा पाइहाल्नुहुन्थ्यो ।

खासमा हामी धूलौटे माटोमा खेल्नेहरुको रुँदा लेग्रा बस्दोरहेछ अनुहारमा । अनि त्यही देखेर घरमा जानकारी भइहाल्ने । अनि उल्टो पिटाइ खाइन्थ्यो । पिटाइ खानुको कारण हुन्थ्यो आपूmले झगडा नगरी पिटाइ खाइँदैन भन्ने तर्क ।

बिहानीको पढाइ चल्ने बेला घरबाट खाजाको रुपमा गहुँको रोटी पकाएर पठाइदिनुहुन्थ्यो । हामी प्राय : रोटी स्कुल लाँदैनथ्यौँ । रोटीलाई झाडीमा लुकाउँथ्यौँ । स्कुल सकिएपछि फर्किएर आई रोटी निकालेर त्यही टोक्दै घर फर्किन्थ्यौँ । कुनैदिन केही साथीहरु आफू खाजा नलगी अरुको चोरेर खाइदिन्थे । अनि हामी पेट छाम्दै घर फर्किन्थ्यौँ ।

कक्षा चार पढ्दा तेस्रो घण्टीमा सूर्यकान्त ठाकुर सरले पढाउनु हुन्थ्यो । उहाँ अलिक नरम स्वभावको । हामी यही कुरोको फाइदा उठाउँथ्यौँ । केही साथीहरु थिए –दीपक माझी, विष्णु माझी लगायत । उनीहरु रुख चढ्न सिपालु थिए । सम्भवत ः तेस्रो पिरियडको कक्षा छोड्ने गथ्र्यौँ । त्यस पछि मौजे बनको बेलको रुखमा ती साथीहरु चढ्थे र बेल झारी खुवाउँथे । सम्भवत : उनीहरुसँगको सम्बन्ध त्यही कारण बलियो थियो । आफ्नो त रुख चढ्ने हुती र सीप थिएन । कक्षा छ मा पढ्दाताका अँधेरीबाट पढ्न आउने तेजबहादुर गुरागाईँका दाजुभाइले घरबाट बदाम ल्याएर बेच्थे । हामी उनीहरुसँग कहिले पैसामा बदाम किन्थ्यौँ त कहिले खाली कापीका पानाहरुसँग साट्थ्यौँ ।

हामी एकप्रकारको खल खेल्थ्यौं, जसको ‘झिँगा दाउ’ राखिएको थियो । त्यस खेलका निम्ति खेल्ने जति सबैले कागजका खाली  पानाहरु निकाल्थ्यौँ । त्यसलाई झिँगा लाग्ने ठाउँमा फिँजाउँथ्यौँ । जसको कागजमा झिँगा बस्थ्यो, त्यसले सबै कागजका पानाहरु जित्थ्यो । कहिलेकाहीँ त सबै कागजका पानाहरु जितेर एउटा कपी नै तयार हुन्थ्यो त कहिले सबै हारेर घरमा नयाँ कपी किन्न लाउनु पर्ने हुन्थ्यो । हारेका दिन चाहीँ कपी हरायो भन्ने गजबको बहाना बनाइन्थ्यो घरमा ।

एक दिन तामाङ साथीहरुले राम्रो शब्दहरु भन्दै सिकाइ दिएका अपशब्द बोल्नाले म र अर्को एउटा साथीले सरको नराम्रो झापड भेट्यौँ । हामीभन्दा ठूलो एकजना तामाङ साथीको तालमा लागेर तामाङ् भाषा बोलुञ्जेल त गज्जबै लाग्दै थियो तर कक्षाका केटीहरुले सरलाई भनिदिएर पिटाई भेटे पछि तिरिमिरी भयौँ ।

कर्मचुलीको मौजे बनमा सिमलको ठूला रुखहरु थिए । ढलेका सिमलका रुखहरुमा प्वाल बनाएर ठूला कीराहरु  बस्दा रहेछन् । हामी त्यहाँ लौरीले  र सिन्काले घोचेर त्यसको भूँ भूँ ..... आवाज निकाल्थ्यौँ र रेडियो बजाएको भन्ने गथ्र्यौँ । दिनको एकपटक त्यहाँ पुगेर उक्त कार्य गर्नु हाम्रो नियमितता जस्तै थियो । ठूलो कक्षामा पुगेपछि यो कार्य बन्द भयो ।

एकदिन सन्तोष बञ्जारा, सगुन बञ्जारा र म  पावसको माझी गाउँभन्दा तल तर बगुवा खहरे नपुग्दै रहेको नुनढिकी झाडीमा लुकेर स्कुल गएनौँ । यसको कारण हामी स्कुल जान अलिक ढिलो हिँडेका थियौँ या ढिलो खेल्दै गएका थियाँ । यो बेला सगुनको आँखामा अन्नो आएको थियो । अब हामी त्यहाँ दिनभरी अभिनय गरेर बस्यौँ । सगुन बिमारी बन्ने ,सन्तोष उसको घरको अभिभावक, अनि म डाक्टर । म अलिक टाढा घरमा हुन्थेँ, सन्तोष बोलाउन आउँथे र म चाहीँ झोलामा औषधी बोकेको जस्तो गर्दै गएर उनको उपचार गरेजस्तो गर्थेँ । बीचमा निकै पानी प्यास लाग्यो । त्यहीँ नजिकै पानीको कुवा थियो तर त्यो कुवा झाडीभन्दा बाहिर थियो । हामी त्यहाँ पानी खान गएका थियौँ । यसबीच खेतमा धान गोड्न  गएका रोपारहरुले देखेछन् र घर गएर भनिदिएछन् । स्कुलबाट एकजना पूर्ण माझी भन्ने दाइ फर्केको देखे पछि ,त्यही समय अड्कल गरेर हामी घर फर्कियौँ । तर हामीले पक्डाउ खाइहाल्यौँ । त्यो दिन रामधुलाइ खाइयो ।

हामी कर्मचुलीको विद्यालय अवधिभर निकै प्राकृतिक थियौँ भन्ने लाग्छ । स्कुल सकिए पछि कहिले डुम्री खान वनवन चहार्ने, कहिले नुनढिकी र काँसीको कलिलो गुभो खान फाँटफाँट चहार्ने, कहिले थाकल, कहिले अँगेरी, अमारो, अमला, धँगेरीको फूल, थाकलको गुभा, मकर काँजी, बयर, काभ्रोको कोपिला, कोइरालोको फूल, खनायो, कबाइ, कुटिली कोसा, अम्बा आदि खोज्दै खाने गथ्यौँ । एकताका धानको कलिलो गुभा निकालेर खाने काम आफूभन्दा ठूला केही दिदि र दाजुहरुले सिकाएका थिए । हामीले यस अवधिमा आफू हिँड्ने आली वरपरका  धेरै नै धानका गुभाहरु निकालेर खायौँ । एकदिन एकजना बच्चे भन्ने दिदिलाई कर्मचुलीका दुरुङ्गच्याङ बूढाले धानको गुभा थुत्दाथुत्दै  समातेका कारण सँुगुरको खोरमा थुनिदिए । यो दृष्य हामी केही साथीहरुले प्रत्यक्ष देख्यौँ । सायद् उनले पोल गरिदिइनन् र हामी बाँच्यौँ । त्यो बेला सुँगुरको खोरभित्र उनी आत्तिएर रोएको दृष्य धानको बोट देख्नासाथ झल्झली सम्झनामा आउँथ्यो । यसपछि यो काम गर्न नहुने रहेछ भन्ने पूर्ण चेतना हाम्रो दिमागमा प्राप्त भएको हुनुपर्छ । अब त हामीलाई धानको बोट छोइए पनि करेन्ट लाग्ने जस्तो भएको थियो ।

एकदिन हाम्रो कक्षा खाली थियो । क्लासमेट जीवन पौडेल भाइ र म अफिस छिरेका थियौँ । प्रधानाध्यापक पदम सरको डेस्कमा दुईवटा अमारो रहेछ । जीवनले एउटा र मैले एउटा समातेर अमारो टोक्न लागेका थियौँ । अफिस माथिल्लो तल्लामा थियो । भ¥याङ  बजेको आवाज सुनियो । अब प¥यो मार । मैले अमारो फ्याँकिदिएँ । मैले फ्याँकेको अमारो त झ्यालबाट बाहिर गएछ तर जीवनले फ्याँक्दा अफिसको भित्ते घडीको सीसामा लागेर सीसा झ¥यामझुरुम फुट्यो । हामी बाहिर निस्कियौँ । हामीमा भयको पारो चढेको थियो । तर संयोगवश त्यहाँ कोही आएको रहेनछ । अब अफिसको घडीमा सीसा थिएन । हामी कहिलेकाहीँ सुइ हातले घुमाइदिएर टिफिन टाइम लम्ब्याइ दिन्थ्यौँ त कहिले छिटो छुट्टी गराइदिन्थ्यौँ । स्कुलको पियन कमल दाइको हातमा घडी हुन्नथ्यो । उनी घण्टी लाएर जाल बुन्न थाल्थे वा माछा मार्न जान्थे र अड्कलेर फर्किई घण्टी लगाउँथे ।
केही शिक्षकहरुले  सुर्ती खानुहुन्थ्यो र सुर्तीको पोका अफिसमा छाडेर क्लास जानुहुन्थ्यो । हाम्रा बद्री पाण्डे लगायत केही साथीहरुले सुर्तीको चुनामा चक घोटेर हालिदिँदा रहेछन् । एकदिन एउटा सर अर्को सरसँग कुरा गर्दै गरेको सुनियो – “आज भोली सुर्तीको चुना खुब खराब आउँछ सर, मेरो त ओठ निकै नराम्रोसँग काटेको छ ।” हामीलाई भने यसको रहस्य पहिल्यै थाहा भइसकेको थियो ।

कक्षा नौमा फेरि महेन्द्र माविको विद्यार्थी भएँ नेपाली शिक्षक रमेशमोहन सरले पहिलो दिनमा नेपाली वर्णमालाका अक्षरहरु लेख्नको लागि निर्देशन गर्नुभयो । नाथे क, ख ...पनि नआउने हो र ? यो त एक कक्षामा नै सिकेको हो । यस्तो सोच्दै लेखेको थिएँ । तर क, ख .... नै बिग्रियो ।  ख लेख्दा रव लेखिएछ । यो त ‘र’ र ‘व’ मिश्रित शब्द ‘रव’ भएछ । यसले मलाई साना भनी छाडेका विषयमा ठूला अर्थहरु गाँसिएर बसेको हुन्छ भन्ने गम्भीर ज्ञान दिलायो ।

गर्मीको समयमा पौडी खेल्ने धुनमा स्कुलबाट भागेका दिनहरु । स्कुल छाडीछाडी जङ्गलमा गाइवस्तु छाडेर तास खेल्ने धुनमा गाईले अर्काको बाली खाएको र मजाले गाली खाइएका दिनहरु सम्झनामा गाढा भएर रहेका छन् । तीजको छेउछाउ जुरेली बजारमा लाग्ने हाट बजारको घुइँचो हेर्न खल्तीमा सुक्को नभए नि स्कुल छाडी भागेका दिनहरु हिजो नै हुन् जस्तो लाग्छ । खोलामा विष हालेकाले माछा टिप्ने धुनले स्कुल छुटेका दिनहरु खासै टाढा पुगेझैँ लाग्दैनन् ।

यादमा आउँदा विद्यालय कालीन सम्झनाहरु अहिले लोककथाहरुझैँ रमाइला लाग्छन् । आज विद्यालय जीवनबाट टाढिएको करिब १४ वर्ष जति पछि ती दिनहरु तिर  फर्केर सम्झिँदा कता कता ओठमा खुसी फुस्किन खोजे जस्तो गर्दछ । मन आह्लादित भएर आउँछ । कुनै कर्तूतहरुले त अहिले पनि ग्लानीबोध गराउँछ । धेरै पक्षहरु सम्झनाका कुनाहरुमा बयेली खेल्छ ।

हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा भएको खोटलाई सुधार्नु पर्ने कुरा एक पक्षीय रह्यो । यसमा धेरै त्रुटीहरु छन् । व्यवहारिक र व्यवसायिक शिक्षाको विकास हुन सकेको छैन । मूल्याङ्कन प्रणाली गतिलो छैन । पछिल्लो समय विकास भइरहेको टेक्निकालिटिजका हिसाबले हाम्रो शिक्षा त सुस्त र मन्द गतिको देखिन्छ । समयानुकुल परिवर्तन हुन सकेको छैन । यी सबै विषय तत् तत् अर्थमा सही हुन् तर जीवन प्रक्रियामा जुन विधि र पद्धती अपनाइयो त्यसलाई पनि महत्तम ढङ्गले हेर्नै पर्दछ । आगामी पिँढीमा यसको सुधारको अपेक्षा गर्न सकिन्छ तर विगतको अवमूल्यन गरेर होइन ।

ऊ बेला –कुरो टाँसिएको पाइन्ट, एउटा दुइटा टाँक फुस्किएको सर्ट, चुँडिएर दुईचार पटक बुवाले टुकी बत्तीको मदतले टाँसिदिनुभएको हात्तीछाप चप्पल सहितको म, सम्झनामा आउँछु बेलाबेला ।  प्राकृतिक झैँ लाग्ने ती दिनहरुलाई आजभोली नर्सरी पढ्ने छोराका दिनहरुसँग दाँज्दो रहेछु । बोर्डिङ स्कुलका क्लास वर्क र होमवर्कको भारिले घोटिएर केटो पातलो हुँदै गइरहेको देख्छु । स्कुल ब्याग त्यसमा टिफिन बट्टा, पानीको बोत्तल, हामीले चार कक्षातिर मात्र सिकेको अङ्ग्रेजी भाषामा लेखिएको धेरै पुस्तक । ल्याउने र पु¥याउने पात्र (आमा/बुबा वा हजुरबा/हजुरआमा ) । निञ्जा हथौडी, अगि एन्ड कक्रोच र मोटु पत्लुवाला गफ ।
‘कान्छो समय बदलिई सकेछ’ –भर्खरै गाउँ छाडेर हामीसँगै बजार बस्न थाल्नु भएकी आमाले बेलाबेला भन्ने वाक्याशं सम्झिन्छु ।

(मकवानपुरमा शिक्षण पेशामा संलग्न खनालको ‘विचारको उल्टो नदी’ कविता संग्रह प्रकाशित छ ।)

प्रकाशित मिति २०७२ फागुन १३ गते