काठमाडौं –४१ जिल्लामा कक्षा १ मा भर्ना भएका ५० प्रतिशत विद्यार्थी पनि १० कक्षाको अन्तिम परीक्षा सम्म पुगेका छैनन् । १० वर्ष अघि २०७० मा कक्षा १ मा भर्ना भएका विद्यार्थीले आउँदो बिहीबार अर्थात् चैत १५ देखि हुने कक्षा १० को अन्तिम परीक्षा एसईई दिँदै छन् । फ्लास रिपोर्ट अनुसार १० वर्ष अघि २०७० मा कक्षा १ मा नौ लाख ४८ हजार दुई सय ९४ जना विद्यार्थी भर्ना भएका थिए । राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड परीक्षा नियन्त्रण कार्यालय सानोठिमीका अनुसार पाँच लाख चार हजार चार सय १४ विद्यार्थीले रजिष्ट्रेशन फारम भरेका छन् । अझ परीक्षा आवेदन फारम भर्ने चार लाख ७५ हजार एक सय ३४ मात्रै छन् । कक्षा १ मा भर्ना भएका विद्यार्थी संख्याको ५३.१९ प्रतिशत परीक्षा दिन योग्य छन् । परीक्षा आवेदन फारम भर्नेको संख्या भने ४ लाख ७५ हजार एक सय ३४ विद्यार्थी मात्रै छन् । यसलाई आधार मान्ने हो भने भर्ना भएका मध्ये ५० प्रतिशत मात्रै १० कक्षाको अन्तिम परीक्षा दिँदै छन् ।

समग्रमा हेर्दा कक्षा १ मा भर्ना भएका विद्यार्थी मध्ये चार लाख ४३ हजार आठ सय ८० विद्यार्थी कक्षा १० को परीक्षामा सहभागि नहुने भएका छन्् । भर्ना भएर बिचमै हराउने विद्यार्थी सबै भन्दा बढी मधेश प्रदेशको बारा जिल्लाका छन् । प्रदेशगत रुपमा हेर्दा भर्ना भएका मध्ये कक्षा छाड्ने सबैभन्दा बढी विद्यार्थी कोशी प्रदेशको ताप्लेजुङ र खोटाङमा छन् । त्यस्तै मधेश प्रदेशको बारा सहित सर्लाही, महोत्तरी, रौतहट, पर्सा, वाग्मती प्रदेशको सिन्धुपाल्चोक, गण्डकीको मनाङ, लुम्बिनीको रोल्पा, गुल्मी, रुकुम पूर्व, प्यूठान, कपिलवस्तु, कर्णालीको रुकुम पश्चिम, हुम्ला, जाजरकोट देखिन्छ । त्यस्तै सुदुरपश्चिमको डोटी, अछाम, बझाङ, बाजुरा, बैतडी लगायतको जिल्ला सबैभन्दा बढी विद्यार्थी कक्षा छाड्नेमा देखिन्छन् । 

खासमा यी जिल्लामा बढी विद्यार्थी किन माथिल्लो कक्षामा पुग्दैनन् ? जाजरकोट र कालिकोटमा अध्ययन गर्दा १२ वर्ष कटाउन मात्रै विद्यालयमा आइरहेका विद्यार्थी फेला परेको शिक्षाविद् डा. बिष्णु कार्कीले बताए । 

‘१२ वर्ष पछि भारतमा जान्छन् । कुनै कारणले भारत गएन भने उ माथि प्रश्न उठ्छ । किन गएन भनेर हल्लाखल्ला हुन थाल्छ’ कार्कीले भने,‘सामाजिक नियमले बस्नै दिँदैन । भारत जाने साथीले मोबाइल हातमा बोकेर फर्केको हुन्छ । लवाइखवाई नै फरक हुन्छ । हाम्रो आर्थिक, समाजिक र  शिक्षाको प्रणालीकै कारण यी जिल्लाका विद्यार्थी बीचमै छाड्न बाध्य छन् ।’ 

रजिष्ट्रेशन फारम भरेको आधारमा भर्ना भएका ५२ दशमलब ४६ प्रतिशत छात्रा र ५३ दशमलब ९२ प्रतिशत छात्र कक्षा १० को परीक्षा दिन योग्य भएका छन् ।  कक्षा १ मा चार लाख ७७ हजार नौ सय ५५ छात्रा भर्ना भएकोमा यसपाली १० कक्षाको परीक्षा दिन योग्य दुई लाख ५० हजार सात सय ७२ जना छन् । त्यस्तै छात्र तर्फ कक्षा एकमा चार लाख ७० हजार तीन सय ३९ भर्ना भएकोमा कक्षा १० पढ्ने दुई लाख ५३ हजार छ सय २७ विद्यार्थी मात्रै छन् । 

०७० मा कक्षा १ मा भर्ना भएका यस पाली ५० प्रतिशतले एसईई दिने अवस्थामा पुग्नु ठुलो भएको कार्कीको भिन्न विश्लेषण पनि छ । ०७० को एसएलसी दिन योग्यता पुगेका ३० प्रतिशत मात्रै रहेकोमा पछिल्लो १० वर्षमा अर्को २० प्रतिशत बढ्नु सकारात्मक रहेको उनको तर्क छ । 

०६०  सालमा कक्षा १ मा १३ लाख ६१ हजार सात सय ३१ विद्यार्थी भर्ना भएकोमा ०७० मा भएको एसएलसी परीक्षामा चार लाख  १९ हजार तीन सय ५२ जनाले मात्रै परीक्षा दिएका थिए । त्यो एक दशकमा नौ लाख ४२ हजार तीन  सय ७९ अर्थात ६९ दशमलव २० प्रतिशत विद्यार्थी बीचैमा हराएका थिए । 

‘एसईई खारेज गरौं भनेर यत्तिकै भनेको होइन । परीक्षा त पैसा उठाउनकै लागि लिइरहेका छन्, पढाउने काम नगर्ने, परीक्षा मात्रै लिने । परीक्षाको हौवाले गर्दा विद्यार्थी छोड्छन् । यसलाई सहज बनाउनै सकेनौं ।’ 

‘कक्षा १ मा भर्ना भएका विद्यार्थी ५० प्रतिशत पुग्नु उपलब्धी हो । १० वर्ष अघिको तुलनामा सुधार हो । विद्यार्थी बिचैमा कहाँ हराए भन्ने प्रश्नको उत्तर चाँहि अझै भेटाउन सकिएको छैन’ कार्कीले भने, ‘विद्यार्थी कति कक्षामा हराउँछन् ? खोजीको विषय हो । सरसर्ती हेर्दा कक्षा ८ मा धेरै हराउँछन् । कक्षा आठबाटै माथि जाँदैनन् ।’ 

घरको आर्थिक अवस्थाकै कारण १४ वर्ष पुगे पछि कामको खोजीमा छिमेकी मुलुक र गाउँमै काम गर्नको लागि पढाई छाड्ने गरेको उनले बताए । तह ैपिच्छे लिने परीक्षाबाट दिक्क भएर पनि विद्यार्थी माथिल्लो कक्षाबाट भाग्ने गरेको उनको बुझाई छ । 

‘एसईई खारेज गरौं भनेर यत्तिकै भनेको होइन । परीक्षा त पैसा उठाउनकै लागि लिइरहेका छन्,’उनले भने,‘ पढाउने काम नगर्ने, परीक्षा मात्रै लिने । परीक्षाको हौवाले गर्दा विद्यार्थी छोड्छन् । यसलाई सहज बनाउनै सकेनौं ।’ 

०७० सालको फ्लास रिपोर्टमा कक्षा १ मा भर्ना भएका जिल्ला अनुसार विद्यार्थी विवरण र अहिले परीक्षा दिदै गरेका हरेक जिल्लाको विद्यार्थीको तथ्याङकलाई हामीले भिडाएर हेर्दा १० कक्षासम्म कम विद्यार्थी पुग्ने जिल्लामा मधेश प्रदेशको बारा देखिएको छ । ०७० मा बारामा ४५ हजार ४ सय ४७ विद्यार्थी भर्ना भएका थिए । उनीहरु मध्ये कति जनाले चैत १५ देखि हुने १० कक्षाको परीक्षा दिँदै छन् भनेर केलाउँदा १० हजार ६४ जना मात्रै परीक्षा दिदै छन् । यो संख्या भर्ना भएका विद्यार्थीको कुल संख्याको ७८ दशमलब १८ प्रतिशत विद्यार्थी बिचैमा हराएका छन् । यसरी हराउनेमा यही जिल्लामा छात्रा र छात्र दुबै उत्तिकै छन् । छात्रा २२ प्रतिशत पुगेका छन भने छात्र २१ प्रतिशत मात्रै १० कक्षासम्म पुगेका छन् । 

मध्ये प्रदेशको बारामा जस्तै सुदुरपश्चिमको डोटीमा पनि भर्ना भएका मध्ये करिब २८ प्रतिशतले मात्रै १० कक्षाको अन्तिम परीक्षा दिँदै छन् । डोटीमा ०७० मा कक्षा १ मा १२ हजार ३ सय ५७ जना भर्ना भएकोमा यसपाली एसईई दिने विद्यार्थी ३ हजार ४ सय १५ विद्यार्थी सहभागि हुन योग्य छन् । डोटीमा ७१ दशमलब २७ प्रतिशत विद्यार्थीले बीचैमा पढाई छाडेको तथ्याङक छ । यहाँ पनि भर्ना भएका मध्ये २७ प्रतिशत छात्रा र २६ प्रतिशत छात्र मात्रै १० कक्षासम्म पुगेका हुन् ।  मधेश प्रदेशकै सर्लाही अर्को विद्यार्थी बीचैमा छाड्ने जिल्लाको रुपमा देखिएको छ । जहाँ भर्ना भएका मध्ये ७२ प्रतिशत विद्यार्थी १० कक्षामा पुग्नै सकेका छैनन् । 

पहाडी जिल्ला ताप्लेजुङमा पनि भर्ना भएका विद्यार्थी मध्ये २९.५९ प्रतिशतले मात्रै यसपाली एसईई दिँदै छन् । कक्षा १ मा ६ हजार ८ सय ६७ जनाले भर्ना गरेकोमा यसपाली एसईई दिने दुई हजार ३२ जना मात्रै छन् । 

५० प्रतिशत पनि विद्यार्थी १० कक्षा नपुग्ने जिल्लामा काठमाडौं उपत्यकासंग सिमा जोडिएको धादिङ, नुवाकोट, मकवानपुर, सिन्धुपाल्चोक पनि रहेका छन् । 

शिक्षा मन्त्रालयका सहसचिव डा. भोजराज काफ्लले गरिबी, जनचेतनाको कमीकै कारण विद्यालय तह पुरा गर्ने विद्यार्थी बढ्न नसकेको बताए । ‘सुदुरपश्चिम, कर्णाली र मधेश प्रदेशका विद्यार्थीले विद्यालय तह पुरा नगरी बिचमै छाड्ने गरेको देखिन्छ,’उनले भने,‘कम उमेरमा विवाह गरेर गएपछि पढाई छाड्ने गरेको देखिन्छ । कक्षा १ मा भर्ना भएका ५० प्रतिशत विद्यार्थी पनि १० कक्षामा नपुग्ने चित्र डर लाग्छ । यसलाई बढाउन राज्यको पनि ध्यान जानु पर्छ । हाम्रो सिष्टम बाहिर बाहिर मात्रै छ । भित्र पुग्नै सकेको छैन । हाम्रो योजनाले उनीहरुलाई समेटन् सकेनौ ।’ 

४१ जिल्लाको विस्तृत विवरण