- डा. विद्यानाथ कोइराला /

को हौं हामी ?

प्राज्ञिक दुनियाँले उच्चतम् अङ्क खोज्छ । जीवन्त संसारले व्यावहारिक क्षमता । बजारले बिक्ने, बिकाउने तागत खोज्छ । पढ्नेले अन्तरनिहित क्षमता बाहिर्याउँन खोज्छ । राज्यले आफना रहर पुर्याउन खोज्छ । यसरी हेर्दा खोज्नेहरुको रहरमै शिक्षा घुमेको हुन्छ । कस्को रहर पु¥याउँने ? लडाँइ यही हो । सबैका रहरहरु कसरी मिलाउँने ? पीडा यहीं हो । यी रहरहरु पु¥याउँन केले सघाउला ? चिन्तन यहीं हो । प्रविधिले ? पाठ्यक्रमले ? पाठ्यपुस्तकले ? शिक्षक तालिमले ? राजनीतिक दलहरुको दीक्षाले ? अभिभावकले ? व्यवस्थापन समितिले ? विद्यार्थी स्वयंले ? प्र.अ.एवं शिक्षकको पेशाकर्मी मानसिकताले ? सन्दर्भले ? नीति, नियम र विनिमयले ? राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिवद्धताले ? विदेशी दाता र साहुहरुको आर्थिक, भौतिक र मानवीय लगानीले ?

मेरो ठम्याइमा प्र.अ.एवं शिक्षक एक्लैले । किनभने उ ज्यूँदो जीव हो ।

प्रविधि, पाठ्यक्रम, तालिम, नीति नियम, विनिमय, सन्दर्भ सबै मूर्दा हुन् । चलाए चल्छन् । चलाउँने प्र.अ.एवं शिक्षक मात्रै हो । दलीय दीक्षा तथा राष्ट्रिय एवम् अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिवद्धता बाटा मात्रै हुन् । हिड्नेहरु प्र.अ.एवं शिक्षक मात्रै हौं । अभिभावक, व्यवस्थापन समिति, विदेशी दाता र साहू सघाउँने हुन् । दुहुन जाने दिन्छन् । नत्र आफैं दूध लुकाउँछन् । दुहुनेहरु प्र.अ.एवं शिक्षक मात्रै हौं । कर्मचारीतन्त्र त नोकर हो । मालिकको आदेश मान्ने । यस अर्थमा विद्यार्थीमार्फत सबैले खोजेको पुर्याउने कडी प्र.अ.एवं शिक्षक हौं । हामी मात्रै हौं । अरु गौण हुन् । हिजो पनि त्यही हौं । आज पनि त्यही छौं । भोलि पनि त्यही हुन्छौं ।

कस्ता छौं हामी ?

हामी केही पेशाकर्मी छौं । बदलिँदो अभिावकीय र विद्यार्थीय चाहना अनुसार चल्न सक्ने । शिक्षणका अनेकन् विकल्पहरु खोज्न सक्ने । प्रयोग गर्न सक्ने । नवीन प्रविधिलाई कक्षाकोठामा भिœयाउँन सक्ने । यस अर्थमा प्र.अ.एवं शिक्षक हुनुमा गर्व गर्ने । कोही सम्मानित भएका । कोही सम्मानको अपेक्षा गरेका । कोही स्वसम्मानित अनुभूति भएका । अर्को किनारामा केही शिक्षक छौं । जो पेशाधारी हौं । पेशाकर्मी होइनौं ।

चिमट्ता, टोक्ता र सुम्सुम्याउँदा पनि नतात्नेहरु । यस अर्थमा ढिट । औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षक चाहिँ दलीय राजनीतिका विज्ञ छौं । ठूला कुरा भन्न जान्ने । गर्न सक्ने । कक्षाकोठामा टार्न जान्ने । प्र.अ.एवं शिक्षक हुनुमा गर्व नगर्ने । संगठित सँस्थाको वा दलको भन्न भनाउनमा गर्व गर्ने । मजा मान्ने । अर्को अर्थमा भन्दा देशको डिँग हाक्न सक्ने । कार्यपालिका, न्यायपालिका, व्यवस्थापिक र कर्मचारीतन्त्रलाई हल्लाउँन सक्ने । कज्याउँन सक्ने । कक्षाकोठामा केही नगर्ने । तीमध्ये थोरै चाहिँ दलीय विज्ञ हँुदाहुँदै पनि कक्षाकोठामा पनि प्रभावकारी छौं ।

गर्यौं के हामीले ?

पेशाकर्मी प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले उच्चतम् अङ्क ल्याउने विद्यार्थी बनाउँन धेरै बल गर्यौं । तीमध्ये कोहीले पढाइलाई सन्दर्भमा जोड्यौं । विद्यार्थीलाई व्यावहारिक ज्ञान दिने प्रयास ग¥यौं । थोरै विद्यार्थीलाई उनीहरुको रहरमा सघायौं । सघाउँने परिवेश बनायौं । तर बजारमा बिक्ने र बिकाउँने तागत सबैमा निकाल्न सकेनौं । सबैलाई व्यावहारिक बनाउँन सकेनौं । व्यवहार र पढाइबीच अन्तरसम्बन्ध बुझाउँनै सकेनौं । पेशाधारी प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले चाहिँ ठग्यौं । कामचोर बन्यौं । हरामीको खाना खायौं । नूनको सोझो पनि गरेनौं ।

औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षकले चाहिँ दलीय कुरामै जिन्दगी बितायौं । विद्यालय धायौं । पाठ्यपुस्तक समातेर पढायौं । विद्यार्थीको झोलामा भएकै पाठ्यपुस्तक उसैसँग माग्यौं । उसैले जानेको कुरालाई सविस्तार बर्णन ग¥यौं । यस अर्थमा हामी प्र.अ.एवं  शिक्षक भएनौं । प्रत्युत्पादक (reproducer) बन्यौं । परिणामतः हामीले दोष्याउँने मनोवृति लियौं । पाठ्यक्रम भएन । पाठ्यपुस्तक भएन । नीति भएन । तलब भएन । अनुगमन भएन । हामी भएनवादी औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले विद्यार्थीको टाउकोमा निराशा थोप¥यौं । राजनीतिक रुझानले । विद्यार्थी एवं अभिभावकको ध्यान अन्यत्र मोडिदिए आफू र आफनो पेशा सुरक्षित हुन्छ भन्ने हेतुले । राजनीतिक दलको नजदिकीबाटै आफूलाई संरक्षित गर्न सकिन्छ भन्ने दृढ विश्वासी मनोदशाले । परिणामत हामीले दलीय रहत त पु¥यायौं । तर विद्यार्थी, प्राज्ञ, बजार, जीवन्तसंसार र राज्यको रहरमा बज्र प्रहार ग¥यौं ।  निजी शिक्षालयहरु खोल्यौं । त्यसैमा शेयर हाल्यौं । त्यसबाटै मान, धन आदि कमायौं । अरुहरुलाई पनि त्यसमै तान्यौं ।

अर्थात् भएन वादी औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षकले शैक्षिक संसारमा दलीयतालाई सँस्थागत ग¥यौं । भागबण्डालाई जीवनाधार बनायौं । प्राज्ञिक दुनियाँलाई खिस्यायौं । परिणामतः सरकारी क्याम्पस र विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी घटे । विश्वविद्यालय, सरकारी विद्यालयहरु रित्तिदै गए । अनुदान आयोग त्यसै भन्छ । अर्कोतिर निजी स्कूल र क्याम्पसमा विद्यार्थी बढिरहे । फ्ल्यास रिपोर्ट त्यसै भन्छ । हामीले दिने अङ्कहरु घटिरहे । इआरओको प्रतिवेदन त्यसै भन्छ । यी तथ्याङ्कहरु आउँनुमा दोषी को त ? अर्को बलियो प्रश्न हो । हामीले यो प्रश्नको सहज उत्तर दियौं । अनुगमन नगर्ने सरकार दोषी हो । आफनो विचार लाद्ने दाता र साहूकार विदेशी दोषी हुन् । छोराछोरीको पढाइमा उदासीन अभिभावकहरु दोषी हुन् । नीति र नीति बनाउँने शिक्षाविदहरु दोषी छन् । गतिला प्र.अ.एवं शिक्षक उत्पादन नगर्ने शिक्षाशास्त्र संकाय दोषी छ । विश्वविद्यालय र क्याम्पसका नपढाउने तथा नोट लेखाउँने प्र.अ.एवं शिक्षक दोषी हुन् । राजनीतिक दलका नेताहरु दोषी हुन् । नपढ्ने विद्यार्थीहरु दोषी हुन् ।

सबैलाई दोषी ठान्दा हामीले स्थापित गर्यौं, प्र.अ.एवं शिक्षकहरु निर्दोष छौं । क्याम्पसका शिक्षक निर्दोष छौं । हामीले त सकेको काम गरेकै छौं । के यो साच्चै हो त ? हामीले आफैंलाई चाहिँ कहिल्यै प्रश्न गरेनौं । हामीले खाएको राजस्वको रकम हो भन्ने नै बुझेनौं । घरजग्गा र बन्दव्यापारको करको पैसा हो भन्ने बुझेनौं । त्यसैले जनताको तिरेको करको रकम खाने मैले जनतालाई दोष्याउँन मिल्दैन भन्ने नै बुझेनौं । देवस्व खाँदा पाप लाग्छ भन्ने संस्कार बोकेका हामीले राजस्व खान डराएनौं । जनकर खान हिच्किच्याएनौं । यस अर्थमा हामी आर्थिक भ्रष्टाचारी बन्यौं भन्ने नै थाहा पाएनौं । नैतिक भ्रष्टाचारी भयौं भन्ने नै जानेनौं । पेशागत भ्रष्टाचारी बन्यौं भन्ने नै सोचेनौं ।

के गर्न सक्छौं हामी ?

पेशाकर्मीहरु दुईवटा काम गर्न सक्छौं । पहिलो, गरेकै काममा विकल्पहरु खोज्ने । दोस्रो, भए गरेका कामहरु अरुहरुमा पुर्याउने । सँस्थागत ढँगले । व्यक्तिगत उपायले । अरु कुनै उपायले । यसो गर्दा पेशाकर्मी समूहहरु अग्रमोर्चाका सिपाही बन्छौं । भएनवादी औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षकलाई झक्झक्याँउन सक्छौं । पेशाधारीलाई सघाउँन सक्छौं । न सघिए वा नबदलिए तिनलाई बाहि¥याउँन सक्छौं । भएनवादी औषतन् प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले विकल्प के होला भनी खोज्न सक्छौं ।

अरुहरुले के गरेछन् भनी हेर्न सक्छौं । तिनका जानकारीलाई सान्दर्भिकरण (contextualize) गर्न सक्छौं । मेरो सन्दर्भमा के गर्न सकिएला त भनी घोत्लिन सक्छौं । आफू दीक्षित भएको राजनीतिक दलको घोषणा र कार्यक्रम अनुसारको शिक्षालाई विद्यालय तहमा लागु गर्न सक्छौं । स्वेच्छामा दायिन सक्छौं । सक्तैनौं भन्ने मनमारा, निचमारा, हेपाहा, अल्छी, नजान्ने प्र.अ.एवं शिक्षकहरु चाहिँ व्यवस्थापक तथा शिक्षक पेशै छोड्न सक्छौं । नसक्ने हो भने बेत बसेको गाई वा जोत्न नसक्ने गोरु जस्तै थलोमा घाँसपानी माग्न सक्छौं । स्कूलमा विथोल्न नजाने प्रतिज्ञा गर्न सक्छौं । ‘हग न बाटो छोड’ को स्थितिबाट आफूलाई मुक्त राख्न सक्छौं ।

केही प्र.अ.एवं शिक्षकहरु स्थायी हुने कुरा गछौं । स्थायी सरहको सुविधा खोज्छौं । त्यस्ता प्र.अ.एवं शिक्षकले वर्षेनी शिक्षक सेवा आयोग खोल्ने व्यवस्थाका लागि पहल गर्न सक्छौं । शिक्षक महासंघमार्फत । शिक्षक युनियनहरुमार्फत । केही स्थायी प्र.अ.एवं शिक्षकको अर्को लर्को छौं । बुढो गोरुले कोरली ओगटेको अवस्थाका । तिनले दर्शन फेर्न सक्र्छौ । अनुभवविज्ञता (empiricism) को आधारमा आफूलाई बदल्न सक्छौं । समयसापेक्ष बन्ने बनाँउने विकल्पमा लाग्न सक्छौं । सक्तैनौ भन्ने हो भने थलोमै घाँसपानी माँग्न सक्छौं । बृद्धभत्ता पाए जस्तो । काम गर्नु नपर्ने दाम चाहिँ पाउँने । त्यस्तो व्यवस्थाका लागि पहल गर्न सक्छौं ।

कसैले गरेका छन् त ?

हामी सरकारी स्कूलका प्र.अ.एवं शिक्षकले गरेका अनेकन् उम्दा कामहरु छन् (हेर्नुहोस् tcmd.org) । आधुनिक प्रविधि प्रयोग गर्ने प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले विद्यार्थीलाई स्लाइड बनाउँन लगाएका छौं । स्थानीय तहमै गाँउ वस्ती वा घटनाको छायाँकन गरेका छौं । प्र.अ.एवं शिक्षकबाटै । विद्यार्थीबाटै । गाँउलेबाटै । सुर्खेत, डडेलधुरा, तनहुँ, काभ्रे, बाग्लुङ, धादिँङ्गका केही स्कूलहरु यो कोटीमा पर्छन् । निजी विद्यालयको सिको गरेर आफनो स्कूललाई रुपान्तरण गर्ने केही प्र.अ.एवं शिक्षक छौं । निजीमा सिक्छौं । सरकारी स्कूलमा लागु गछौं ।

सिराहा, धनुषा, रुकुम, जाजरकोट, रुपन्देहीका केही स्कूलहरु यस समूहमा पछौं । आफना स्कूलका कक्षा ८ र १० का विद्यार्थीको शैक्षिक ल्याकत के कति छ भनी अरु स्कूलका प्र.अ.एवं शिक्षकबाट थाहा पाउँन जाँच लिने दिने व्यवस्था गरेका छौं । रामेछापका केही स्कूलहरु यस कोटीमा पछौं । गणित, विज्ञान र अंग्रेजी विषय सिकाउँन लमजुङका केही प्र.अ.एवं शिक्षकले स्काइपको सहायता लिएका छौं । विद्यार्थीहरु काठमाडौंका स्वयंसेवी शिक्षकबाट लमजुङमा अन्तरक्रियात्मक ढँगले पढने गर्छन् ।

सरकारी तथा गैरसरकारी सँस्थाहरुले दिएका तालिमहरुलाई आ-आफनो सन्दर्भमा कसरी लागु गर्न सकिन्छ भनी छलफल गर्ने केही प्र.अ.एवं शिक्षकहरु छौं । तिनले आफनो स्कूलका मूल्य र मान्यता अनुकुल हुनेगरी तालिममा सिकेका कुराहरुको छाँटकाँट गरेका छौं । आ-आफनो स्कूलको अनुकुल हुनेगरी लागु गरेका छौं ।

शिक्षा र उत्पादन जोडन र विद्यार्थीलाई उत्पादनमुखी बनाउँन प्रयास गर्ने केही प्र.अ.एवं शिक्षकहरु छौं । बाग्लुङका केही प्र.अ.एवं शिक्षक यस कोटीमा पर्छौ । गाउँका स्वयंसेवी शिल्पीको सहयोगमा यस्ता काम गर्नेहरु पनि हामी प्र.अ.एवं शिक्षक नै हौं । श्रोतकेन्द्र तहका प्र.अ.एवं शिक्षक र स्रोतव्यक्ति मिलेर आ¥आफनो क्षेत्रका विद्यालयहरुको वस्तुस्थिति विश्लेषण गर्नेहरु पनि हामीबीचमै छौं । विश्लेषित वस्तुस्थितिको आधारमा अब के गर्ने त भनी चिन्तन गर्ने हामै्र साथी छौं । तदनुसार शिक्षा र शिक्षणकला (pedagogy) सुधार्नेहरु हामी भित्रै छौं ।

कपिलवस्तु, धादिङ्गका केही प्र.अ.एवं शिक्षहहरु यस कोटीमा पर्छौं । विद्यार्थीलाई प्राकृतिक विपत्तिबारे अध्ययन गर्न लगाउने र त्यसकै आधारमा सिकाउँने चरिकोटमा छौं । उर्दू, हिन्दी, अरबी, अवधि, अंग्रेजी र नेपाली एकसाथ जान्न बाध्य हुने मुस्लिम बालबालिकालाई एकैपटक तीन भाषा (उर्दू, अंग्रेजी र नेपाली) सिकाउँने पुस्तक बनाउँने मौलवी र मुफतीहरु बाँकेमा छौं । उर्दू लिपीबाट अंग्रेजी र नेपाली एकैपटक सिकाउँने प्र.अ.एवं शिक्षकहरु । ज्यामी काम गर्न जाँदा कोदालो आफैं र आफनै लानुपर्छ भन्ने सोच भएका प्र.अ.एवं शिक्षकहरु हामीमै छौं । सिन्धुपाल्चोकका केही प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले गणित र विज्ञानका काठे सामग्री आफनै खर्चमा बनाएकै छौं । विद्यार्थीलाई आफूले कथेका गीतबाटै विज्ञान र गणित जस्ता विषय पढाएकै छौं ।

आफनै खल्तीको मोबाइलबाट हिमाल, पहाड र मधेसका संस्कृति सिकाँउने हामी प्र.अ.एवं शिक्षक नै हौं । अछाम र धादिङ्गका केही विद्यालयमा त्यस्ता प्र.अ.एवं शिक्षक छौं । निजी स्कूलमा छोराछोरी पढाउँन खोज्ने आमाबुवाका चाहना सर्वेक्षण गर्ने प्र.अ.एवं शिक्षकहरु मोरङ्गमा छौं । काठमाडौंमा छौं । ललितपुरमा छौं । तदनुसार निजी विद्यालयमा झैं अंग्रेजी माध्यममा पढाउँछौं । प्राज्ञिक स्तर कायम गरेका छौं ।

अभिभावकलाई सम्मानित गर्ने र जतिवेला चाहियो त्यतिवेला सहयोग लिने प्र.अ.एवं शिक्षकहरु काठमाडौंमाा छौं । ताप्लेजुङ्गमा छौं । झापामा छौं । पाँचथरमा छौं । इलाममा छौं । चितवनमा छौं । डोटीमा छौं । गुल्मीमा छौं । राजनीतिक दलहरुको क्रियाशीलता र तिनका प्र.अ.एवं शिक्षकहरुको सहयोगमा विद्यालय सुधार्नेहरु भक्तपुरमा छौं । काभ्रेमा छौं । माइजन र नाइकेले मिलेर आफना जातजातिका बालबालिका विद्यालयमा पु¥याँउने प्र.अ.एवं शिक्षक मोरङ्गमा छौं ।

माथिका केही उदाहरणहरुले भन्छन् - प्र.अ.एवं शिक्षकहरु गर्न सक्छौं । कँही प्रधानाध्यापकको नेतृत्वले । कँही २–३ जना मनकारी स्वयंसेवी शिक्षक समूहको नेतृत्वले । कँही व्यवस्थापन समितिको क्रियाशीलताले । कँही आमा समूहको दवाबले । कँही सर्वदलीय राजनीतिक नेतृत्वले । कँही गैरसरकारी सँस्थाको सहयोगले । कँही क्रियाशील स्रोतव्यक्तिको मेहनतले । कँही जिल्ला शिक्षा अधिकारीको सक्रियताले । कँही सबै शिक्षकहरुको एकमतको निर्णयले । अर्थात् कहीं क्रियाशील पेशाकर्मी (assertive professional) भएर । कहीं वाध्यकारी पेशाकर्मी (reactive professional) भएर । यस अर्थमा गर्नेहरुले अनेकन् मोडेलहरुका अभ्यास गरेका छौं । अर्थात् नीति, लगानी, पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, परीक्षा प्रणाली आदि उहीँ हुँदा पनि गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्ने प्र.अ.एवं शिक्षकरु हामी बीचमै छौं । कर्मचारीतन्त्रको उदासीनता र राजनीतिक दलहरुको अकर्मण्यताले गर्दा त्यस्ता धेरै प्र.अ.एवं शिक्षकहरु गुमनाम छौं । स्वनामधन्य भएर पनि गुमनाम हुन बाध्य हुनेहरु छौं ।

रहनी के त ?

पूँजीवादी र साम्यवादी देशमा सरकारी विद्यालयहरु नै गुणस्तरीय छन् । एजुकेशन इन्टरनेशनल (EI) को शव्दावलीमा गुणस्तरीय प्र.अ.एवं शिक्षक छन् । नभए बन्छन् । किनकि ती पेशाकर्मी हुन् । उनको धर्म सिक्ने हो । नयाँ विद्यार्थी पढाँउन पुरानो दिमाग काम लाग्दैन भनेर आफैं उजिल्याँउनेहरु । अनुसन्धान गरेर । अनलाइनमा पढेर । जानकारसँग साझेदारी गरेर । आफनै पैसाले योग्यता बढाएर । तालिम खोजेर । तालिम किनेर । यस अर्थमा तिनीहरु डिडिटी पचाउँने लामखुट्टे जस्ता छैनन् । हामीमध्ये धेरै त्यस्तै लामखुट्टे बनेका छौं । किनभने हामीले तालिमहरु खाएका छौं । पचाएका छौं । लागु गरेका छैनौं ।

यस अर्थमा औषतन् हामी गुणस्तरीय प्र.अ.एवं शिक्षक हैनौं । किनकि नयाँ पुस्तासँग सिक्तैनौं । सिक्ने प्रवन्ध मिलाउदैनौ।  पढाउने तरीका बदल्दैनौं । विकल्प खोज्दैनौं । पढ्दैनौं । अनुसन्धान गर्दैनौं । विद्यार्थीको पाठ्यपुस्तक पढेर फुँदा जोड्ने र विस्तार गर्ने बानी छोड्दैनौं । नोट र गाइडबुकका आश्रित छौं । हुन्छौं । यो स्थितिमा गुणस्तरीय प्र.अ.एवं शिक्षक बनौं । समाधान हामीसँगै निस्कन्छ ।
हाइटी जस्ता केही देशहरु छन् । निजी स्कूलले खाएकाहरु । आफनो देशमा सरकारी स्कूल बलियो बने बनाएको देखेर पनि गरीब देशलाई निजीको चंगुलमा फसाउँने बदमास विदेशी तथा स्वदेशी सल्लाहकारहरु पनि छौं ।

त्यस्ताले निजी स्कूलकको वकालत गछौं । त्यसैमा लगानी गर्छौं । सरकारी स्कूललाई भित्री शहरको स्कूल (inner city school) बनाउँदैछौं । समस्या मूलक । निजीलाई छाडा छोड्ने र सरकारीलाई गाभ्ने बुद्धि बोकेका कर्मचारीतन्त्र प्रकारान्तले तिनकै मतियारा भएका छौं । नभए पनि बन्दैछौं । त्यसैले मेरो दोस्रो रहनी हो–निजी र सरकारी दुवैथरि स्कूलमा गाभ्ने, गाभिने अभियान चलाऔं । विद्यालयको क्षेत्र (catchment) बाहिर पढन नपाउँने प्रबन्ध मिलाँऔं ।

केन्द्रिय संघीयता, विकेन्द्रित संघीयता र अन्तरनिर्भर संघीयता विश्वका प्रचलन हुन् । पहिलोमा केन्द्र बलियो हुन्छ । भारत जस्तो । दोस्रोमा प्रान्त बलियो हुन्छ । अमेरिका जस्तो । तेस्रोमा साम्यवादी शव्दावलीमा जनवादी केन्द्रियता हुन्छ । खाको केन्द«को । प्रयोग स्थानीय तहको । अहिलेको नेपाली शिक्षाको स्वरुप खिचिएको छैन । पूर्व सचिवहरु खिच्न क्रियाशील छन् । यसको संकेत हो  केन्द्रको खाका हुन्छ । पाठ्यक्रमको खाका । पाठ्यपुस्तकको खाका । नीति नियमको खाका । लगानीको खाका । गुणस्तरको खाका । समकक्षिताको खाका । अन्य खाकाहरु । नेपालको संघीय संविधानले भने केन्द«लाई त्यो अधिकार दिएकै छैन । स्थानीय एवं प्रान्तीय सरकारहरुले हामी नै गर्न सक्छौं भन्ने आधार पनि देखिएको छैन ।

हाम्रो केन्द्राभिमुखी सँस्कार र पंचायती व्यवस्थामा दाङ्ग, डडेल्धुरा आदि ठाउँमा गरेको अध्ययनले भन्छ – हामीसँग त्यस्तो सँस्कार छैन । गैससले सिकाएका कथित सशक्तिकरण र मानव अधिकारवालाले पढाएका कथाले पनि हामीलाई आसे नै बनाएको छ । स्थानीय सरकार र क्षेत्रीय प्रशासनका हाम्रा अभ्यासले पनि हामीलाई परामुखी नै बनाएको छ । लोकतन्त्रको वकालत गर्ने राजनीतिक दलहरुले पनि जनतालाई सार्वभौम भनेका छन् । मानेका छैनन् । यस अर्थमा हाम्रो अभ्यास हो –नेताहरु सार्वभौम हौं । छौं । प्र.अ, शिक्षक, एवं विद्यार्थी रैती हौं । नेताले पडकाँउदा त्यही गति, लय र तालमा पडकिनेहरु । तिनी मिल्दा मिल्नेहरु । छुटिदा छुटिनेहरु ।

यो स्थितिमा मेरो रहनी हो सर्वपक्षीय विचारहरुलाई मिलाउँने (encapsulte) काम गरौं । गाँउपालिकाको तहमा । नगरपालिकाको तहमा । प्रान्तीय तहमा । केन्द्रिय तहमा । सरकारका बन्ने बनाइने सबै तहमा । यसरी बने बनाइएका विचारहरुलाई लागु गरौं । परीक्षणको तहमा । कार्यान्वयनको तहमा । विचारको तहमा ।

संघीय संविधानले स्थानीय सरकारलाई शिक्षा सुम्पियो । यसको संकेत हो गुणस्तरका निर्णायकहरु गाउँपालिका तथा नगरपालिकामै छौं । हुन्छौं । हुनुपर्ने बाध्यात्मक परिस्थितिमा छौं । यस स्थितिमा हामी प्र.अ.एवं शिक्षकहरु गाँउपालिका तथा नगरपालिका स्थरमा संगठित हुनुपर्ने टडकारो आवश्यकता छ । त्यँही सरकारी नीतिको अनुकुलित (adjusted) नीति बनाउँनका लागि । पाठ्यक्रम समायोजन गर्नका लागि । स्थानीय पाठ्यपुस्तक बनाउनका लागि ।

भाषिक सह-अस्तित्व (language co-existence) को नीति तय नर्गका लागि । शैक्षिक गुणस्तर सुनिश्चित गर्नका लागि । अर्थात् पढेका विद्यार्थीमा उच्चतम् अंक, व्यावहारिक क्षमता, बजारमा बिक्ने, बिकाँउने तागत र अन्तरनिहित क्षमताको प्रस्फुटन यकिन गर्ने स्थानीय खाका बनाउनका लागि । यस क्रममा स्थानीय सरकारकै तहमा स्वेच्छाले सरुवा गर्ने गराइँने संस्कार सिर्जना गर्नका लागि । सबैलाई सिकाइ व्यवस्थापनका लागि । जनताबाटै सिक्ने र जनतालाई सिकाउँने अभ्यास सँस्थागत गर्नका लागि ।

यस स्थितिमा मेरो अर्को रहनी हो– सरकार देखाँउने प्र.अ.एवं शिक्षकको बानी बदलौं । आफूहरु मिलेर गाँउपालिका तथा नगरपालिका तहमा शैक्षिक संसदको अभ्यास थालौं । आफैमध्येको व्यवस्थापिका । आफैमध्येको कार्यपालिका । आफैमध्येको न्यायपालिका । संघीयता भए यही संविधानको तहमा । नभए स्थानीय स्वायत्त शासन ऐनको तहमा । त्यो पनि नभए शिक्षक महासंघका साधारण सदस्यहरुको जनस्तरीय संगठनको रुपमा । सचेत नागरिकको हैसियतले अनिवार्य जिम्मेवारीको तहमा । प्र.अ. हरुबाटै तत्स्थानमै व्यवस्थापकीय सुधार गर्ने प्रवन्धकारको रुपमा ।

पेशाकर्मी, पेशाधारी र भएन वादी प्र.अ.एवं शिक्षकहरु जहाँकहीँ छौं । स्थानीय तहमा । क्षेत्रीय, उपक्षेत्रीय वा प्रान्तीय तहमा । राष्ट्रिय तहमा । अहिलेको जनस्तरदेखि केन्द्रस्तरकै नेतृत्वमा भएनवादी हावी छौं । परिणामतः शिक्षामा नकारात्मक उर्जा संचारित गरिरहेका छौं । पढेर के काम ? जागिर छैन । बेरोजगार बन्ने बनाइने पढाइ छ । बुर्जुवा शिक्षा छ । सैद्धान्तिक शिक्षा छ । प्राविधिक एवं व्यावसायिक शिक्षा छैन । यी र यस्ता भएनवादी सोचहरु स्थानीय सरकारकै तहमा विनिर्माण (deconstruct) गर्नुपर्छ । पुनर्निमाण गर्नुपर्छ । नवनिर्माण गर्नुपर्छ । त्यो गर्ने काम हामी प्र.अ.एवं शिक्षककै हो । हाम्रै नेतृत्वमा हुने हो । हुनैपर्छ । यस अर्थमा मेरो रहनी हो - दगुर्ने मन र शरीरलाई ‘ओम्’ को जप औषधि हुन्छ । थाकेको शरीरलाई निन्द्रा जस्तो । भोको शरीरलाई खाना जस्तो । यसैले हाम्रा भएनवादी सोचहरुलाई स्थानीय सरकारकै तहमा छलफल गर्न थालौं । त्यहीँ समाधान खोजौं । त्यही परीक्षण गरौं । त्यहीँ भएनवादीहरुलाई गरे हुँदो रहेछ भन्ने सन्देश दिऔं ।

पेशाकर्मी प्र.अ.एवं शिक्षकहरुका अनेकन् अभ्यासहरु छन् । सबैका रहरहरुको सन्तुष्टि गर्न सकिने । पेशाधर्मी र भएनवादीहरुमा पनि राम्रा अभ्यासका अनेकन् सोचहरु छन् । भोगाइहरु छन् । तिनीहरुको कम्प्यूटर लिखत राखौं । गाँउपालिकाको तहमा । नगरपालिकाको तहमा । तिनलाई वेभसाइटमा उपलव्ध गराऔं । तत्स्थानमै विचारहरुलाई पुरस्कृत गरौं । अभ्यासहरुलाई सम्मानित गरौं । यसरी स्थानीय सरकारकै तहमा प्र.अ.एवं शिक्षकलाई सम्मान गर्ने प्रबन्ध गरौं । प्र.अ.बाटै । शिक्षकबाटै । स्थानीय सरकारबाटै । तिनका सहकर्मी संघसँस्थाहरुबाटै ।

बदल्ने कस्ले ? अधिनायकवादी शासन भए शासकको सदिच्छाले । जात-जातीय राज्य बने बनाएको भए तिनै जातजातीका माउडेहरुको लहडले । स्वायत्त प्रदेश बने बनाएको भए त्यँहीको नेतृत्वले । हामीले चाहिँ अधिनायकवादी नेतृत्व अस्वीका¥यौं । जात जातीवादी नेतृत्वलाई सांस्कृतिक संसारमा बस भन्यौं । क्षेत्रीयतालाई उदार दिलका बन भन्यौं । सार्वभौम नेताहरुलाई व्यक्तिको सार्वभौमिकता स्वीकार भन्यौं । उदार अर्थनीति सका¥यौं । व्यक्तिगत सम्पत्तिको रक्षा गर्ने कानूनी प्रावधान मान्यौं । लोकतान्त्रिक निर्वाचन पद्धति अपनायौं । यस्तो स्वीकारले हामीलाई भन्यो अब हाम्रो काम हामीले नै गर्नुपर्छ । ग्रामीण स्वाबलम्बन कार्यक्रमको सोच जस्तो । आफनो गाँउ आफैं बनाऔं भन्ने कार्यक्रम जस्तो । यसको अर्थ हो हाम्रो बुझाइ बदलौं । बदलिएको बुझाइ अनुसार हाम्रा काम गर्ने शैलीहरु बदलौं । सोचहरु बदलौं । समाधान त्यँही हुन्छ ।

कन्फेक्सनरी उद्योग बनाउँनुपूर्व जापानको मेजी सरकारको एउटा तरीका थियो । घर घरमा कन्फेक्सनरी । चकलेट बनाउनेहरु । विष्कुट बनाउनेहरु । गम बनाउनेहरु । स्थानीय सरकारको काम हुन्थ्यो बने बनाइएका कन्फेक्सनरीहरु घरघरबाटै बटुल्ने । काठमाडौंमा गलैंचा उद्योग बन्द हुँदा उद्यमीले त्यही तरीका अपनायौं । अहिले गाँउपालिकाले त्यो काम गर्न सक्छौं । नगरपालिकाले सक्छौं । यसको नेतृत्व हामी प्र.अ.एवं शिक्षकले लिन सक्छौं । हाम्रा विद्यार्थी र तिनका आमाबुवालाई पौरखी व्यक्तित्व बनाउँन सक्छौं । त्यसैले मेरो रहनी हो – क्रियाशील बनौं । बोली खानेबाट गरीखाने बनौं । बनाऔं ।

विद्यार्थीहरु धेरै जानकार भए । प्र.अ.एवं शिक्षक पछि पर्यौं । पेशाकर्मी प्र.अ.एवं शिक्षकहरुले यो कुरा स्वीकारेका छौं । पेशाधारी र भएनवादीले पनि स्वीकारौं । यो स्वीकारले हामी सिक्न थाल्छौं । अनुसन्धान गरेर । सहसिकाइको सँस्कार बनाएर । गैह्र शिक्षक (lay teachers) लाई शिक्षक बनाउँने अभ्यास गरेर । विद्यार्थीलाई परियोजनाबाट सिक्न सघाँउने अभियान थालेर । समाज बदल्ने अनेकन् कार्यक्रममा क्रियाशील भएर । प्रत्येक विषयमा व्यावहारिकता भित्रयाएर । विज्ञान खोजाएर । उत्पादनमुखी अभ्यासी वा अन्तरसंवादी बनाएर । स्थानीय, राष्ट्रिय एवं अन्तराष्ट्रिय बजारमा प्रवेश गर्ने कडीहरु सिके सिकाएर ।

यँहीनेर मेरो रहनी हो– हामी सक्छौं । किनकि स्रोतहरु जथाभावी छन् । टिप्न जाने पुग्छ । पुर्खाले दिएको बुद्धि काफी छ । जस्ले भन्छ - अम्बाको जरो औषधि हो । डाँठ पनि औषधि हो । बोक्रा औषधि हो । पात औषधि हो । फूल औषधि हो । फल औषधि हो । तर एउटै रोगका औषधि हैनन् ती । यही सूत्रले उपलव्ध स्रोतहरु चिनौं । चिनाऔं । चिन्न सघाऔं । शिक्षा बदल्ने मियो हामी नै हौं । अरुले हाम्रो अभियानमा सघाउँछन् । पेशाकर्मी प्र.अ.एवं शिक्षकहरुको अनुभव त्यसै भन्छ । पेशाधारी र भएनवादीहरु भने अरुले गरेनन् भन्न थाल्छौं । तिनले पनि मैले पो केही गर्न सक्छु कि भनी सोच्न थालौं । केही गर्ने जाँगर आउँछ । गर्न थालौं । रमाइलो लाग्न थाल्छ । हामी सुध्रिदै गए पछि राजनीतिज्ञहरु हाम्रा पछि हिड्न थाल्छन् ।

अभिभावकहरु हामीलाई सघाँउन थाल्छन् । नोकरशाही हामीलाई नसघाई घरै पाउन्न । क्रमशः हामी सबै पेशाकर्मी हुन्छौं । विकल्पहरु खोजी रहने । बनाइ रहने । हुन्छ कि भनिरहने । अभ्यास गरिरहने । अध्ययन गरिरहने, अनुसन्धान गरिरहने । यसो गर्यौं भने हामी विद्यार्थीहरुबाट सिक्न सक्छौं । सिकाउँन सक्छौं । तत्स्थानमै विज्ञता पहिल्याँउन सक्छौं । पाइताले विज्ञ barefoot बाटै आधुनिक विज्ञता चिन्न चिनाउँन सक्छौं । धार्मिक ज्ञानमै आधुनिकता जोड्न सक्छौं । खोज्न सक्छौं । यसो गर्ने क्रममा हामी स्वतः पेशाकर्मी बनिसक्छौं ।

स्केण्डेनेभियन देशहरुले प्र.अ.एवं शिक्षकलाई पाठ्यक्रमको खाका दिए । विद्यार्थीलाई पनि पाठ्यपुस्तक दिएनन् । प्र.अ.एवं शिक्षकलाई सन्दर्भपुस्तकको सूची पनि दिएनन् । तिनलाई भने उद्देश्य यँही छ । विधि तपाईको । परिणति के हुनुपर्छ भनी दिएकै छ । किताब तपाईले नै सुझाउँने हो । कोरियाले भन्यो अब बिना किताब कापीका स्कूल बनाउँने हो । रेडियो, टिभी, मोवाइल, कम्प्यूटर आदिबाट सिक्ने सिकाउने स्कूल । उनीहरुको अनुभवले भन्यो– प्र.अ.एवं शिक्षकले नै गर्न सक्छन् ।

डेनमार्क र न्यूजिलैण्डको अनुभवले पनि त्यही कुरा भन्यो । नेपालमा शंका किन ? किनकि हामी बोल्छौं । गर्दैनौं । उनीहरु जे बोल्छन् त्यही गर्छन् । यँही मेरो रहनी हो –आफू लद्दु छौं भने सिक्न थालौं । अल्छी छौं भने जाँगरिलो बन्न थालौं । गरिरहनेहरु त त्यसै छँदै छौं । हैन सक्तैनौ भने बाहना बन्द गरौं । सक्ने र चाहनेलाई ठाँउ छोडिदिँऔं । गर्ने प्र.अ.एवं शिक्षकले नै हो । अरुको आश गर्ने र अरुलाई दोष्याँउने काम बन्द गरौं । प्र.अ.लगायत शिक्षकले चाहेमा गर्न सक्छन् भन्ने ५ वर्ष स्वयंसेवी मेरो अनुभव साक्षी छ । अरुहरु स्वत सघाउन आउछन् ।

जिल्ला शिक्षा कार्यालय सिन्धुलीले २०७३ जेठ ८ गते आयोजना गरेको 'शैक्षिक अन्तरक्रिया तथा गोष्ठी' मा डा.कोइरालाद्धारा प्रस्तुत कार्यपत्र

उक्त कार्यक्रमको खबर पढ्नु होस् : जागिरे मानसिकता बोक्ने शिक्षकले पढाउन छाडिदिए हुन्छ : शिक्षामन्त्री पोखरेल

प्रकाशित मिति २०७३ जेठ ९ गते