- दीपक अनुरागी आचार्य / मानिस अन्य प्राणी भन्दा चेतनशिल प्राणी हो । धर्तिमा मानव भई जन्मिदैंमा त्यो चेतनशील प्राणी हुन्छ भन्ने चाँहि छैन । नेपालमा राजा बन्नको लागी राजा कै सन्तान हुनु पर्ने । राजाको छोरो कुपुत्र भए पनि सर्वसाधारणले राजै मान्नु पर्ने जस्तो शासन नचलेको होइन ।

यता किसानको छोरो किसान नै हुनुपर्छ, सुकुम्बासीको छोरो सुकुम्बासी नै हो । नोकरको छोरो नोकरै हुनु पर्छ भन्ने जस्तो सोचले ग्रसित छ हाम्रो समाज । त्यस प्रकारको चिन्तन बोक्ने व्यक्तिलाई राजनीतिक भाषामा सामन्ती भनिन्छ ।

बर्षौ देखि जमेको सामन्ती शासनले देशमा जरा गाड्यो । त्यसले गरिब जनतालाई माथि उठ्न दिएन । केहि गर्छु भन्ने व्यक्ति जीन्दगी भरी गुनासो गरेर प्राण त्याग्न बाध्य भए । जसको दृष्टिकोण थियो । लक्ष्य थियो । जो परिर्वतनको सम्वाहक थियो त्यसले उति बेलाको समयमा केहि गर्न सकेन । त्यो परिवेश नेपालमा थिएन । गर्नै नसक्ने व्यक्ति पनि नजन्मिएका चाँहि पक्कै होइनन् । उनको कुरा नगरौँ ।

हुन त शासन हटिसके पनि पात्र चाँहि हटेका छैनन् । चिन्तन उहि नै छ, तर केहि सन्तोषजनक सुधार चाँहि शुरु भएको छ । ढङ्ग नपु¥याउनु फरक कुरा होला । यसरी समाजमा रहेका कुप्रथा, अन्याय अत्याचार, विभेद हटाई सुुसम्पन्न, सुव्यवस्थित समाज निर्माण गर्ने प्रमुख मेरुदण्ड भनेको शिक्षा हो । जसले समाजलाई सोहि दिशा तर्फ उन्मुख गराउँदछ । गलत विकृती हटाउँछ ।

शिक्षाको उत्पत्ति नेपालमा कसरी भयो ? कहिले देखि भयो भन्ने इतिहासका पछि म लाग्दिन । तर, एउटा उदाहरण यहाँ प्रस्तुत गर्न चाहन्छु ।

मेरी हजुरआमाले जीवनमा कहिल्यै विद्यालयको मुख देख्नु भएन । स्कुल कस्तो हुन्छ भन्ने सम्म थाहा नभएकी हजुरआमा मलाई काखमा लिएर ज्ञानी बन्नु पर्छ, असल बन्नु पर्छ, झुटो बोल्नु हुन्न भन्दै नैतिक शिक्षाका विभिन्न कुरा गर्नु हुन्थ्यो ।

जव म स्कुल जान थालेँ, हजुरआमाले सोध्नुुहन्थ्यो – के पढ्यौँ । म कक्षा १ मा पढ्दा भन्थे क ख पढँे, विस्तारै चढ्दो उमेर संगै पढाईको स्तर पनि बढ्दै थियो । हजुरआमाले सोध्ने प्रश्नमा पनि केहि परिर्वतन हुदैँ थियो । विस्तारै भन्थे, कथा पढँे, कविता पढेँ, राणाशासनको इतिहास पढेँ, राजनितिक दलको उतार चढाव पढेँ आदी इत्यादी ।

मेरा पढाईका कुरा सुन्दा हजुरआमा मुस्कुराई रहनुहुन्थ्यो । किन त्यसो गर्नु हुन्थ्यो होला ? अहिले विस्तारै बुझ्दै छु । विद्यालय नगए पनि उहाँले मैले पढेका धेरै कुरा प्रत्यक्ष भोग्नु भएको थियो ।
सबै नेपालीलाई साक्षर बनाउने अभियानका कक्षामा पुगेर हिजो आज उहाँ क ख ग घ बुझ्ने हुनु भएको छ । नाम सम्म लेख्न सक्नुहुन्छ ।

सबै कुरा पढेर मात्रै कहाँ थाह हुँदो रहेछ र ? साना तिना जोड घटाउ गर्न बरु मलाई क्याल्कुलेटर चाहिन्छ उहाँ मुखैको भरमा हिसाव किताब राख्नु हुन्छ । पाइथागोरसको साध्य, विजगणित, ज्यामिति लगायतका विधि मैले थाहा पाएँ होला उहाँसंगको जस्तो ब्यवहारिक ज्ञान हामी सँग भएन ।

अहिले मुलुकले नयाँ संबिधान पाएको छ । हरेक नागरिकलाई औपचारिक शिक्षाबाट बञ्चित गराइने छैन भन्ने संबैधानिक ब्यवस्था छ । माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा निःशुल्क दिइने छ, भनिएको छ । एका तिर यस्तो भनिएको छ, अर्को तिर चाँहि शिक्षालाई व्यापारिकरण गर्न सकिनेछ पनि भनिएको छ ।

किन एउटा देशमा दुई प्रकारका शिक्षा ?

आखिरमा शिक्षा भनेको त जीवन चलाउने र ज्ञान विस्तार गर्ने माध्याम त रैछ । मेरी हजुरआमासंग भएको ज्ञान विस्तार आउँदो पुस्ता सम्म पुर्याउन दुई प्रकारका शिक्षा चाँहिदो रहेछ र ?

हैन भने यही हो वर्गीय रुपमा गरिएको शिक्षाको विभेद । राज्यले राजश्व उठाउनकै लागी दुई प्रकारका शिक्षा नीति अख्तियार गर्नु गरिब विद्यार्थी माथिको ठाडो हस्तक्षेप हो । कुनै पनि देशमा लोकतन्त्रलाई राज्यले

आत्मसाथ गरेको छ भने राम्रा राम्रा विद्यालय खोल्न पाउनु उसको अधिकार हो । तर देश सुहाउँदो परिवेश अनुसारको निति र विधिलाई अवलम्बन गर्नु अर्को व्यवहारिक पाटो हो ।

अहिले शिक्षालाई व्यापारिकरण गरिदँैछ । त्यसैले निम्त्याउँदै छ वर्ग विभेद । त्यसमा लगानी लगाउन तयार हुनेहरु राम्रै प्रतिफलको आशा गर्नु स्वभाविक हो । त्यसको आरोपित निजी विद्यालय खोल्ने व्यक्तिहरु नभएर सरकारको हो ।

५ बर्षको उमेर देखि राज्यले आफ्ना छोरा छोरीलाई नजिकको विद्यालय भर्ना गर्न सकिने व्यवस्था गरेको छ । भर्ना भएको बर्ष र उसको अध्ययनको पाटो कहि कतै नरोकिने हो भने १५ बर्षको उमेरमा एसएलसी पास गर्छ । त्यस पछि उसले उच्च शिक्षा लिन सक्छ । बालबच्चाको कलिलो मस्तिष्कलाई व्यवस्थित गर्न सकिएन भने गलत क्रियाकलाप गर्न तर्फ उद्धत हुन सक्छन् । त्यो उमेर समुह यस्तै हो ।

यस्तो बेलामा एउटा गरिब परिवारको बच्चाले नजिकैको धनि परिवारको आफ्नो उमेरको साथी टाई, बेल्टमा छाँटिएर स्कुलकै साधनमा विद्यालय गएको देख्दा उसको मष्तिस्कमा कस्तो प्रभाव पर्न सक्ला ? उसले आफ्नो घरपरिवारलाई कस्तो उप्ठ्यारोमा पार्न सक्ला ? उसलाई बोडिङ स्कुल पढ्ने मन लाग्ला कि नलाग्ला ? नलागे त त्यस्तै हो लागे के होला घरपरवारको हाल ? यि इत्यादि बिषयमा सरकार संवेदनशिल बनेको देखिदैन । बडो चर्का क्रान्तिका कुरा गर्ने दलका नेताहरु  के गरी बसेका छन् ?

हजुरआमाको पालामा देख्न नसकिने विद्यालय अहिले छोरा नातीको पालका छ्याप छाप्ति देख्न सकिनु राम्रो बिषय हो । त्यो शिक्षामा आएको अथाह परिवर्तन पनि हो । तर अहिलेको अवस्थामा जुन हुँदा खाने र हुने खाने बिचको दुई प्रकारको शिक्षा देशमा भित्राइएको छ, त्यो हजुरआमाको पाला मै नखुलेको शिक्षा भन्दा डरलाग्दो छ ।

देशलाई समृद्ध पार्नका लागि, उद्योग व्यवसाय गर्ने वातावरण मिलाउनको लागी राज्य उदासिन देखिने तर विद्यालयलाई व्यापारिकरण गर्नको लागी किन राज्य अगाडी बढेको हो ? बुझ्न कठिन भईरहेको छ ।

आचार्य सञ्चारकर्मी हुन्

प्रकाशित मिति २०७३ जेठ ३ गते